1
Το γέλιο, ή έστω ένα απλό χαμόγελο, αποκαλύπτει τον ψυχικό κόσμο του ανθρώπου. Αποδιώχνει το άγχος, τονώνει την αισιοδοξία, ενισχύει την ψυχική δύναμη του ανθρώπου. Εκφράζει την ξεγνοιασιά και την ανεμελιά. Ο γελαστός άνθρωπος είναι καλοσυνάτος, ανοιχτός στη ζωή, συγκαταβατικός, άνθρωπος της προσφοράς, αποδεκτός σχεδόν απ’ όλους.
Το γέλιο συχνά θεωρείται ως μια παγκόσμια ανθρώπινη εμπειρία, που φέρνει χαρά και ευθυμία σε διάφορες πτυχές της ζωής. Είναι ένα ουσιαστικό στοιχείο της κοινωνικής αλληλεπίδρασης και έχει μελετηθεί εκτενώς στη λογοτεχνία, τον κινηματογράφο και το θέατρο. Ωστόσο, όταν πρόκειται για θρησκευτικά κείμενα, όπως η Αγία Γραφή, το γέλιο δεν είναι συνήθως η πρώτη σκέψη που έρχεται στο νου μας. Αναντίλεκτα, η παρουσία του γέλιου μέσα στο κείμενο της Αγίας Γραφής είναι μια πραγματικότητα, παρότι δεν είναι εύκολο να αναγνωρίσουμε το χιούμορ στη γραπτή μορφή του.
Προκειμένου να κατανοήσουμε με ακρίβεια το χιούμορ μέσα σε θρησκευτικά κείμενα, όπως η Αγία Γραφή, είναι σημαντικό να καθιερωθεί μια σαφής κατανόηση του τι συνιστά γέλιο σε αυτό το πλαίσιο. Το γέλιο μπορεί να οριστεί ως οποιοδήποτε στοιχείο ή έκφραση που προκαλεί διασκέδαση ή ψυχική ευφορία.
Στα βιβλικά κείμενα συγκεκριμένα, το γέλιο αναδύεται συχνά μέσα από την ειρωνεία ή το παιχνίδι με τις λέξεις. Για να εκτιμήσει κανείς πλήρως τη χρήση του γέλιου στην Αγία Γραφή, πρέπει να εξετάσει το ιστορικό και πολιτιστικό του πλαίσιο την εποχή που γράφτηκε. Οι βιβλικές αφηγήσεις συντάχθηκαν κατά τη διάρκεια αρκετών αιώνων από διαφορετικούς συγγραφείς, που επηρεάστηκαν από διαφορετικές πολιτιστικές παραδόσεις που επικρατούσαν κατά τις αντίστοιχες περιόδους τους.
Αρκετά αφηγηματικά χωρία στην Αγία Γραφή περιέχουν στοιχεία γέλιου, που συμβάλλουν σημαντικά στην ανάπτυξη του χαρακτήρα ή στην εξέλιξη της πλοκής. Ένα τέτοιο παράδειγμα μπορεί να βρεθεί στο βιβλίο της Γενέσεως, όπου ο Αβραάμ δέχεται την επίσκεψη του Θεού μαζί με δύο αγγέλους μεταμφιεσμένους σε ταξιδιώτες. Η Σάρα τους κρυφακούει να συζητούν για τη μελλοντική της εγκυμοσύνη σε προχωρημένη ηλικία, κάτι που την κάνει να γελάει απίστευτα.
Προσεγγίζοντας τη χορεία των προφητών, θα διαπιστώσουμε ότι ενώ η βιβλική προφητεία είναι κυρίως γνωστή για τον σοβαρό και συχνά δυσοίωνο τόνο της, περιπτώσεις χιούμορ μπορούν επίσης να βρεθούν στην προφητική λογοτεχνία. Η αντιπαράθεση του προφήτη Ηλία με τους προφήτες του Βάαλ στο όρος Κάρμηλος καταδεικνύει μια μορφή ειρωνικού χιούμορ. Ο Ηλίας χλευάζει τις μάταιες προσπάθειες των ψευδοπροφητών να επικαλεστούν τον θεό τους, λέγοντας ότι ίσως είναι απασχολημένος ή κοιμάται.
Το γέλιο στην Αγία Γραφή έχει αρκετές θεολογικές προεκτάσεις. Εξανθρωπίζει θεϊκές φιγούρες απεικονίζοντάς τις ελκυστικά χρησιμοποιώντας το χιούμορ. Επιπλέον, το βιβλικό χιούμορ μπορεί να χρησιμεύσει ως εργαλείο για την αμφισβήτηση της συμβατικής σοφίας ή των κοινωνικών κανόνων.
2
Υπάρχουν πολλοί που πιστεύουν ότι ο Χριστός δεν γέλασε ποτέ. Πόσες και πόσες φορές δεν ακούσαμε τη στερεότυπη και καταθλιπτική φράση «Ο Χριστός ούτε γέλασε ούτε χαμογέλασε ποτέ». Πολλοί άνθρωποι προτιμούν να παρουσιάζουν τον Χριστό μόνο ως στωικό ή σιωπηλό Σωτήρα. Η ρίζα αυτής της αντίληψης μπορεί να οφείλεται στο ότι τα δημοφιλή πορτρέτα του Χριστού Τον απεικονίζουν θλιμένο επάνω στο σταυρό ή να δίνει αυστηρές συμβουλές στους ακολούθους Του. Ο Χριστός βίωσε κάθε συναίσθημα που βιώνουμε σήμερα, ένιωσε μοναξιά, απόρριψη (Μάρκ. 6,1–6), θυμό (Μάρκ. 11,15), θλίψη (Ιωάν. 11,35), συγκίνηση-κλάμα (Ιωαν. 11,35) και φόβο (Ματθ. 26,42). Ο Χριστός είναι σε θέση να συμπάσχει με τους ανθρώπινους αγώνες μας επειδή έχει βιώσει κάθε ανθρώπινο συναίσθημα.
Το να αρνούμαστε ότι ο Χριστός γέλασε ή ότι είχε εκδηλώσεις χαράς, αυτόματα μας οδηγεί το να αρνηθούμε μια ουσιαστική πτυχή της ανθρωπιάς Του. Πώς θα μπορούσε ο Χριστός να βιώσει το βάθος της λύπης ή του πόνου μας, αν δεν βίωσε ποτέ τη χαρά ή το γέλιο, στην άλλη πλευρά του ανθρώπινου φάσματος των συναισθημάτων μας; Αν και δεν υπάρχει κανένα βιβλικό χωρίο που να λέει, «Ο Χριστός γέλασε», γνωρίζουμε ότι δεν θα μπορούσε να ήταν ο Υιός του Ανθρώπου αν δεν μοιραζόταν αυτή τη μεγάλη πτυχή της ανθρωπότητας μαζί μας. Το γέλιο είναι μέρος της ζωής μας και γνωρίζουμε ότι ο Χριστός μας συμπονούσε σε όλη μας την ανθρωπότητα. Άλλωστε είναι αδύνατο να περιγραφούν όλες οι συναισθηματικές εκδηλώσεις του Χριστού, αφού, σύμφωνα με τον αγαπημένο Του μαθητή, θα χρειάζονταν όλες οι βιβλιοθήκες του κόσμου.
Μπορούμε να φανταστούμε με πόση χαρά και με πηγαίο γέλιο θα υποδέχθηκε ο Χριστός τα παιδιά για να τα ευλογήσει. Τα παιδιά ελκύονταν από τον Χριστό και ο Χριστός δήλωσε ότι τα παιδιά πρέπει να μπορούν να τρέχουν κοντά Του ανεμπόδιστα.
Ο Χριστός χρησιμοποίησε λίγο σαρκασμό και καλοσυνάτο χιούμορ όταν διάλεξε τους δώδεκα μαθητές του. Χαριτολογώντας μετονόμασε τον Ιάκωβο και τον Ιωάννη (που ήταν αδέρφια) με τον τίτλο «Βοανεργές» (Μάρκ. 3,17). Αυτό το ψευδώνυμο σημαίνει «υιοί της βροντής». Αναμφίβολα δόθηκε ως μια χιουμοριστική αναγνώριση της άστοχης και παρορμητικής συμπεριφοράς των δύο αδερφών, καθώς και του υπερβολικού ζήλου τους.
Στην περίφημη Επί του Όρους Ομιλία του, ο Χριστός μίλησε χιουμοριστικά όταν είπε: «Γιατί κοιτάς τον κόκκο στο μάτι του αδελφού σου, αλλά δεν δίνεις σημασία στο κούτσουρο στο δικό σου μάτι; … Πρώτα βγάλτε το κούτσουρο από το δικό σου μάτι…». (Λκ. 6,41 - 42,). Ένα μικρό παιδί, που θα διάβαζε τους παραπάνω στίχους, θα γελούσε με την ιδέα ενός άντρα με μια μεγάλη ξύλινη δοκό στο μάτι, να προσπαθεί να βρει κάτι μικρό στο μάτι ενός άλλου ατόμου. Ο Χριστός χρησιμοποιεί μια αστεία, υπερβολική αναλογία, για να διδάξει την ταπεινοφροσύνη και ότι δεν πρέπει να επικεντρωνόμαστε στα μικροσκοπικά ελαττώματα των άλλων, παρά μόνο στα δικά μας.
Ο Χριστός επέδειξε επίσης χιούμορ στις διδασκαλίες του χρησιμοποιώντας υπερβολές. Το κάνει αυτό στο κήρυγμα για την καμήλα που περνάει από το μάτι μιας βελόνας (Ματθ. 19,24), ενώ είπε και παραβολές (χαμένου προβάτου, χαμένης δραχμής, ασώτου υιού), που κατέληξαν σε χαρά και αγαλλίαση (Λκ. 15,4-31). Ο Χριστός μας δείχνει ότι πρέπει να βιώνουμε χαρά και γέλιο στη ζωή μας, όπως ακριβώς χαίρονται και αγάλλονται οι άγγελοι με τη μετάνοια των ανθρώπων.
3
Οι άγιοι, ήταν χαρούμενοι και χαριτωμένοι, αφού η χαρά είναι καρπός του Αγίου Πνεύματος. Ο άγιος είναι ένας χαρούμενος άνθρωπος και αυτή τη χαρά τη μεταδίδει παντού. Αυτό έπραττε και ο άγιος Παΐσιος. Ο άγιος Παΐσιος, με την γνωστή ποιμαντική του δεινότητα, την ευστροφία του, τα εύστοχα παραδείγματα και το πηγαίο χιούμορ του, δημιουργούσε μια πνευματική «λιακάδα», η οποία ευνοούσε να ανοίξουν στην ψυχή μας τα άνθη της μετανοίας και να δώσουμε καρπό αρετής. Μας παρότρυνε να δούμε κατά πρόσωπο τον παλαιό μας άνθρωπο, ώστε να ντραπούμε για το «ειδεχθές προσωπείον» του και να το αποβάλουμε. Είναι αναρίθμητα τα γνωστά και τα άγνωστα περιστατικά των χιουμοριστικών αποκρίσεων και της θεϊκής χαράς που εξέπεμπε ο άγιος γέροντας.
Δεν έχασε το χιούμορ του ούτε και στις τελευταίες ημέρες της ζωής του, ημέρες αβάστακτου πόνου και αγωνίας. Όταν του ανακοίνωσαν οι γιατροί ότι πάσχει από καρκίνο, ήταν τόση η χαρά του, που είχε διάθεση για χορό, λέγοντας ότι εβδομήντα χρόνια είναι αρκετά για να ζήσει κάποιος. Δε σταμάτησε να κοπιάζει, να εργάζεται και να κάνει μετάνοιες, μέχρι τον τελευταίο μήνα της ζωής του. Ο άγιος προσευχόταν καθημερινά με πολλή πίστη στο Θεό να του δώσει υπομονή. Δεν προσευχόταν να θεραπευτεί από τον καρκίνο. Έλεγε χαρακτηριστικά με αυτοσαρκαστική και χιουμοριστική διάθεση: «Τί; Να κοροϊδεύουμε τον Θεό; Αφού εγώ ζήτησα να μου δώσει αυτή την αρρώστια». Υπέμεινε μέχρι το τέλος τους φοβερούς και αφόρητους πόνους του καρκίνου. Η τελευταία του νύχτα ήταν η πιο μαρτυρική. Δεν τον έπιαναν ακόμα και τα πιο ισχυρά παυσίπονα. Με το δεξί του χέρι έκανε το σημείο του σταυρού, ενώ με το αριστερό έκανε κινήσεις σαν να «τραβούσε» κομποσκοίνι. Επανέλαβε τρεις φορές τη λέξη «μαρτύριο».
Ο άγιος γέροντας Παΐσιος κοιμήθηκε στο μοναστήρι της Σουρωτής στις 12 Ιουλίου 1994, ημέρα Τρίτη και ώρα 11 το πρωί. Στον τάφο του γράφτηκε ένα ποίημα που το είχε συνθέσει ο ίδιος: «Εδώ τελείωσε η ζωή, εδώ και η πνοή μου, εδώ το σώμα θα θαφτεί θα χαίρει κι η ψυχή μου. Ο Άγιός μου κατοικεί, αυτό είναι τιμή μου. Πιστεύω Αυτός θα λυπηθεί την άθλια ψυχή μου. Θα εύχεται στον Λυτρωτή να χω την Παναγιά μαζί μου».
Να έχουμε την ευχή του.
Το γέλιο, ή έστω ένα απλό χαμόγελο, αποκαλύπτει τον ψυχικό κόσμο του ανθρώπου. Αποδιώχνει το άγχος, τονώνει την αισιοδοξία, ενισχύει την ψυχική δύναμη του ανθρώπου. Εκφράζει την ξεγνοιασιά και την ανεμελιά. Ο γελαστός άνθρωπος είναι καλοσυνάτος, ανοιχτός στη ζωή, συγκαταβατικός, άνθρωπος της προσφοράς, αποδεκτός σχεδόν απ’ όλους.
Το γέλιο συχνά θεωρείται ως μια παγκόσμια ανθρώπινη εμπειρία, που φέρνει χαρά και ευθυμία σε διάφορες πτυχές της ζωής. Είναι ένα ουσιαστικό στοιχείο της κοινωνικής αλληλεπίδρασης και έχει μελετηθεί εκτενώς στη λογοτεχνία, τον κινηματογράφο και το θέατρο. Ωστόσο, όταν πρόκειται για θρησκευτικά κείμενα, όπως η Αγία Γραφή, το γέλιο δεν είναι συνήθως η πρώτη σκέψη που έρχεται στο νου μας. Αναντίλεκτα, η παρουσία του γέλιου μέσα στο κείμενο της Αγίας Γραφής είναι μια πραγματικότητα, παρότι δεν είναι εύκολο να αναγνωρίσουμε το χιούμορ στη γραπτή μορφή του.
Προκειμένου να κατανοήσουμε με ακρίβεια το χιούμορ μέσα σε θρησκευτικά κείμενα, όπως η Αγία Γραφή, είναι σημαντικό να καθιερωθεί μια σαφής κατανόηση του τι συνιστά γέλιο σε αυτό το πλαίσιο. Το γέλιο μπορεί να οριστεί ως οποιοδήποτε στοιχείο ή έκφραση που προκαλεί διασκέδαση ή ψυχική ευφορία.
Στα βιβλικά κείμενα συγκεκριμένα, το γέλιο αναδύεται συχνά μέσα από την ειρωνεία ή το παιχνίδι με τις λέξεις. Για να εκτιμήσει κανείς πλήρως τη χρήση του γέλιου στην Αγία Γραφή, πρέπει να εξετάσει το ιστορικό και πολιτιστικό του πλαίσιο την εποχή που γράφτηκε. Οι βιβλικές αφηγήσεις συντάχθηκαν κατά τη διάρκεια αρκετών αιώνων από διαφορετικούς συγγραφείς, που επηρεάστηκαν από διαφορετικές πολιτιστικές παραδόσεις που επικρατούσαν κατά τις αντίστοιχες περιόδους τους.
Αρκετά αφηγηματικά χωρία στην Αγία Γραφή περιέχουν στοιχεία γέλιου, που συμβάλλουν σημαντικά στην ανάπτυξη του χαρακτήρα ή στην εξέλιξη της πλοκής. Ένα τέτοιο παράδειγμα μπορεί να βρεθεί στο βιβλίο της Γενέσεως, όπου ο Αβραάμ δέχεται την επίσκεψη του Θεού μαζί με δύο αγγέλους μεταμφιεσμένους σε ταξιδιώτες. Η Σάρα τους κρυφακούει να συζητούν για τη μελλοντική της εγκυμοσύνη σε προχωρημένη ηλικία, κάτι που την κάνει να γελάει απίστευτα.
Προσεγγίζοντας τη χορεία των προφητών, θα διαπιστώσουμε ότι ενώ η βιβλική προφητεία είναι κυρίως γνωστή για τον σοβαρό και συχνά δυσοίωνο τόνο της, περιπτώσεις χιούμορ μπορούν επίσης να βρεθούν στην προφητική λογοτεχνία. Η αντιπαράθεση του προφήτη Ηλία με τους προφήτες του Βάαλ στο όρος Κάρμηλος καταδεικνύει μια μορφή ειρωνικού χιούμορ. Ο Ηλίας χλευάζει τις μάταιες προσπάθειες των ψευδοπροφητών να επικαλεστούν τον θεό τους, λέγοντας ότι ίσως είναι απασχολημένος ή κοιμάται.
Το γέλιο στην Αγία Γραφή έχει αρκετές θεολογικές προεκτάσεις. Εξανθρωπίζει θεϊκές φιγούρες απεικονίζοντάς τις ελκυστικά χρησιμοποιώντας το χιούμορ. Επιπλέον, το βιβλικό χιούμορ μπορεί να χρησιμεύσει ως εργαλείο για την αμφισβήτηση της συμβατικής σοφίας ή των κοινωνικών κανόνων.
2
Υπάρχουν πολλοί που πιστεύουν ότι ο Χριστός δεν γέλασε ποτέ. Πόσες και πόσες φορές δεν ακούσαμε τη στερεότυπη και καταθλιπτική φράση «Ο Χριστός ούτε γέλασε ούτε χαμογέλασε ποτέ». Πολλοί άνθρωποι προτιμούν να παρουσιάζουν τον Χριστό μόνο ως στωικό ή σιωπηλό Σωτήρα. Η ρίζα αυτής της αντίληψης μπορεί να οφείλεται στο ότι τα δημοφιλή πορτρέτα του Χριστού Τον απεικονίζουν θλιμένο επάνω στο σταυρό ή να δίνει αυστηρές συμβουλές στους ακολούθους Του. Ο Χριστός βίωσε κάθε συναίσθημα που βιώνουμε σήμερα, ένιωσε μοναξιά, απόρριψη (Μάρκ. 6,1–6), θυμό (Μάρκ. 11,15), θλίψη (Ιωάν. 11,35), συγκίνηση-κλάμα (Ιωαν. 11,35) και φόβο (Ματθ. 26,42). Ο Χριστός είναι σε θέση να συμπάσχει με τους ανθρώπινους αγώνες μας επειδή έχει βιώσει κάθε ανθρώπινο συναίσθημα.
Το να αρνούμαστε ότι ο Χριστός γέλασε ή ότι είχε εκδηλώσεις χαράς, αυτόματα μας οδηγεί το να αρνηθούμε μια ουσιαστική πτυχή της ανθρωπιάς Του. Πώς θα μπορούσε ο Χριστός να βιώσει το βάθος της λύπης ή του πόνου μας, αν δεν βίωσε ποτέ τη χαρά ή το γέλιο, στην άλλη πλευρά του ανθρώπινου φάσματος των συναισθημάτων μας; Αν και δεν υπάρχει κανένα βιβλικό χωρίο που να λέει, «Ο Χριστός γέλασε», γνωρίζουμε ότι δεν θα μπορούσε να ήταν ο Υιός του Ανθρώπου αν δεν μοιραζόταν αυτή τη μεγάλη πτυχή της ανθρωπότητας μαζί μας. Το γέλιο είναι μέρος της ζωής μας και γνωρίζουμε ότι ο Χριστός μας συμπονούσε σε όλη μας την ανθρωπότητα. Άλλωστε είναι αδύνατο να περιγραφούν όλες οι συναισθηματικές εκδηλώσεις του Χριστού, αφού, σύμφωνα με τον αγαπημένο Του μαθητή, θα χρειάζονταν όλες οι βιβλιοθήκες του κόσμου.
Μπορούμε να φανταστούμε με πόση χαρά και με πηγαίο γέλιο θα υποδέχθηκε ο Χριστός τα παιδιά για να τα ευλογήσει. Τα παιδιά ελκύονταν από τον Χριστό και ο Χριστός δήλωσε ότι τα παιδιά πρέπει να μπορούν να τρέχουν κοντά Του ανεμπόδιστα.
Ο Χριστός χρησιμοποίησε λίγο σαρκασμό και καλοσυνάτο χιούμορ όταν διάλεξε τους δώδεκα μαθητές του. Χαριτολογώντας μετονόμασε τον Ιάκωβο και τον Ιωάννη (που ήταν αδέρφια) με τον τίτλο «Βοανεργές» (Μάρκ. 3,17). Αυτό το ψευδώνυμο σημαίνει «υιοί της βροντής». Αναμφίβολα δόθηκε ως μια χιουμοριστική αναγνώριση της άστοχης και παρορμητικής συμπεριφοράς των δύο αδερφών, καθώς και του υπερβολικού ζήλου τους.
Στην περίφημη Επί του Όρους Ομιλία του, ο Χριστός μίλησε χιουμοριστικά όταν είπε: «Γιατί κοιτάς τον κόκκο στο μάτι του αδελφού σου, αλλά δεν δίνεις σημασία στο κούτσουρο στο δικό σου μάτι; … Πρώτα βγάλτε το κούτσουρο από το δικό σου μάτι…». (Λκ. 6,41 - 42,). Ένα μικρό παιδί, που θα διάβαζε τους παραπάνω στίχους, θα γελούσε με την ιδέα ενός άντρα με μια μεγάλη ξύλινη δοκό στο μάτι, να προσπαθεί να βρει κάτι μικρό στο μάτι ενός άλλου ατόμου. Ο Χριστός χρησιμοποιεί μια αστεία, υπερβολική αναλογία, για να διδάξει την ταπεινοφροσύνη και ότι δεν πρέπει να επικεντρωνόμαστε στα μικροσκοπικά ελαττώματα των άλλων, παρά μόνο στα δικά μας.
Ο Χριστός επέδειξε επίσης χιούμορ στις διδασκαλίες του χρησιμοποιώντας υπερβολές. Το κάνει αυτό στο κήρυγμα για την καμήλα που περνάει από το μάτι μιας βελόνας (Ματθ. 19,24), ενώ είπε και παραβολές (χαμένου προβάτου, χαμένης δραχμής, ασώτου υιού), που κατέληξαν σε χαρά και αγαλλίαση (Λκ. 15,4-31). Ο Χριστός μας δείχνει ότι πρέπει να βιώνουμε χαρά και γέλιο στη ζωή μας, όπως ακριβώς χαίρονται και αγάλλονται οι άγγελοι με τη μετάνοια των ανθρώπων.
3
Οι άγιοι, ήταν χαρούμενοι και χαριτωμένοι, αφού η χαρά είναι καρπός του Αγίου Πνεύματος. Ο άγιος είναι ένας χαρούμενος άνθρωπος και αυτή τη χαρά τη μεταδίδει παντού. Αυτό έπραττε και ο άγιος Παΐσιος. Ο άγιος Παΐσιος, με την γνωστή ποιμαντική του δεινότητα, την ευστροφία του, τα εύστοχα παραδείγματα και το πηγαίο χιούμορ του, δημιουργούσε μια πνευματική «λιακάδα», η οποία ευνοούσε να ανοίξουν στην ψυχή μας τα άνθη της μετανοίας και να δώσουμε καρπό αρετής. Μας παρότρυνε να δούμε κατά πρόσωπο τον παλαιό μας άνθρωπο, ώστε να ντραπούμε για το «ειδεχθές προσωπείον» του και να το αποβάλουμε. Είναι αναρίθμητα τα γνωστά και τα άγνωστα περιστατικά των χιουμοριστικών αποκρίσεων και της θεϊκής χαράς που εξέπεμπε ο άγιος γέροντας.
Δεν έχασε το χιούμορ του ούτε και στις τελευταίες ημέρες της ζωής του, ημέρες αβάστακτου πόνου και αγωνίας. Όταν του ανακοίνωσαν οι γιατροί ότι πάσχει από καρκίνο, ήταν τόση η χαρά του, που είχε διάθεση για χορό, λέγοντας ότι εβδομήντα χρόνια είναι αρκετά για να ζήσει κάποιος. Δε σταμάτησε να κοπιάζει, να εργάζεται και να κάνει μετάνοιες, μέχρι τον τελευταίο μήνα της ζωής του. Ο άγιος προσευχόταν καθημερινά με πολλή πίστη στο Θεό να του δώσει υπομονή. Δεν προσευχόταν να θεραπευτεί από τον καρκίνο. Έλεγε χαρακτηριστικά με αυτοσαρκαστική και χιουμοριστική διάθεση: «Τί; Να κοροϊδεύουμε τον Θεό; Αφού εγώ ζήτησα να μου δώσει αυτή την αρρώστια». Υπέμεινε μέχρι το τέλος τους φοβερούς και αφόρητους πόνους του καρκίνου. Η τελευταία του νύχτα ήταν η πιο μαρτυρική. Δεν τον έπιαναν ακόμα και τα πιο ισχυρά παυσίπονα. Με το δεξί του χέρι έκανε το σημείο του σταυρού, ενώ με το αριστερό έκανε κινήσεις σαν να «τραβούσε» κομποσκοίνι. Επανέλαβε τρεις φορές τη λέξη «μαρτύριο».
Ο άγιος γέροντας Παΐσιος κοιμήθηκε στο μοναστήρι της Σουρωτής στις 12 Ιουλίου 1994, ημέρα Τρίτη και ώρα 11 το πρωί. Στον τάφο του γράφτηκε ένα ποίημα που το είχε συνθέσει ο ίδιος: «Εδώ τελείωσε η ζωή, εδώ και η πνοή μου, εδώ το σώμα θα θαφτεί θα χαίρει κι η ψυχή μου. Ο Άγιός μου κατοικεί, αυτό είναι τιμή μου. Πιστεύω Αυτός θα λυπηθεί την άθλια ψυχή μου. Θα εύχεται στον Λυτρωτή να χω την Παναγιά μαζί μου».
Να έχουμε την ευχή του.