«Ὁ Λυτρωτής μας, ποὺ τὸν βλέπαμε κάποτε σωματικά, τώρα εἶναι παρὼν στὰ μυστήρια» Ἅγ. Λέων ὁ Μέγας
Τὰ μυστήρια κατέχουν κεντρικὴ θέση στὴ
Χριστιανικὴ λατρεία. «Καὶἄλλως δὲ μυστήριον καλεῖται», γράφει ὁ ἅγ.
Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος γιὰ τὴν Εὐχαριστία, «ὅτι οὒχ ἅπερ ὁρῶμεν
πιστεύομεν, ἀλλ’ ἕτερα ὁρῶμεν, καὶ ἕτερα πιστεύομεν… Ἀκούω σῶμα Χριστοῦ,
ἑτέρως ἐγὼ νοῶ τὸ εἰρημένον, ἑτέρως ὁἄπιστος». Αὐτὸς ὁ διπλὸς
χαρακτῆρας, ὁ ταυτόχρονα ἐξωτερικὸς καὶἐσωτερικός, εἶναι τὸ διακριτικὸ
χαρακτηριστικό τοῦ μυστηρίου: τὰ μυστήρια,ὅπως καὶ ἡ Ἐκκλησία, εἶναι
ταυτόχρονα ὁρατὰ καὶ ἀόρατα.
Σὲ κάθε μυστήριο ὑπάρχει ὁ συνδυασμὸς
ἑνὸς ἐξωτερικοῦ, ὁρατοῦ σημείου μὲ μία ἐσωτερική, πνευματικὴ χάρη. Στὸ
βάπτισμα ὁ χριστιανὸς ὑφίσταται μία ὁρατὴ κατάδυση στὸ νερό, ἐνῷ
ταυτόχρονα καθαρίζεται ἐσωτερικὰ ἀπὸτὶς ἁμαρτίες του. Στὴν Εὐχαριστία
λαμβάνει αὐτό, ποὺ ἀπὸ ὁρατὴ ἄποψη εἶναιἄρτος καὶ οἶνος, ἐνῷ στὴν
πραγματικότητα μεταλαμβάνει τὸ Σῶμα καὶ τὸΑἷμα τοῦ Χριστοῦ.
Στὰ περισσότερα μυστήρια ἡ Ἐκκλησία
παίρνει ὑλικὰ πράγματα –νερό, ψωμί, κρασί, λάδι- καὶ τὰ μετατρέπει σὲ
ὀχήματα τοῦ ἁγίου Πνεύματος. Μὲτὸν τρόπο αὐτὸ τὰ μυστήρια μᾶς μεταφέρουν
στὸ γεγονὸς τῆς Σάρκωσης,ὅταν ὁ Χριστὸς ἀνέλαβε ὑλικὴ σάρκα καὶ τὴν
κατέστησε ὄχημα τοῦ ἁγίου Πνεύματος. Ἀφετέρου δὲ προεικάζουν τὴν
ἀποκατάσταση καὶ τὴν τελικὴλύτρωση τῆς ὕλης κατὰ τὴν Ἐσχάτη Ἡμέρα.
Ἡ Ὀρθοδοξία ἀπορρίπτει κάθε προσπάθεια
ποὺ ἀποσκοπεῖ στὸ νὰκαταστήσει τὰ μυστήρια λιγότερο ὑλικά. Τὸ ἀνθρώπινο
πρόσωπο πρέπει νὰθεωρηθεῖ ὑπὸ ὁλιστικοὺς ὅρους, ὡς μία ἀδιάλυτη ἑνότητα
ψυχῆς καὶσώματος ἔτσι, ὥστε τὰ μυστήρια, στὰ ὁποῖα συμμετέχουν οἱ
ἄνθρωποι, νὰπεριλαμβάνουν τὸ σῶμα καὶ τὸ πνεῦμα τους. Τὸ βάπτισμα
τελεῖται διὰκαταδύσεως. Στὴν Εὐχαριστία χρησιμοποιεῖται ἔνζυμος ἄρτος κι
ὄχι μπισκότα. Κατὰ τὴν ἐξομολόγηση ὁ ἱερέας δὲν μεταδίδει τὴν ἄφεση
ἐξἀποστάσεως, ἀλλὰ διὰ τῆς ἐπιθέσεως τῶν χειρῶν στὴν κεφαλὴ
τοῦμετανοοῦντα. Στὴν κηδεία συνηθίζεται τὸ φέρετρο νὰ παραμένει ἀνοικτό,
καὶὅλοι προσέρχονται νὰ δώσουν τὸν τελευταῖο ἀσπασμὸ στὸν κεκοιμημένο –
τὸνεκρὸ σῶμα εἶναι ἀντικείμενο ἀγάπης, κι ὄχι ἀποστροφῆς.
Ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία συνήθως ἀναφέρεται
σ’ ἑπτὰ μυστήρια, τὰ ἴδιαἀκριβῶς ποὺ ἀναφέρει καὶ ἡ Ρωμαιοκαθολικὴ
θεολογία: Βάπτισμα, Χρῖσμα, Εὐχαριστία, Μετάνοια ἢ Ἐξομολόγηση,
Ἱερωσύνη, Γάμος, Εὐχέλαιο.
Ὁ κατάλογος αὐτὸς δημιουργήθηκε καὶ
σταθεροποιήθηκε μόλις τὸν δέκατο ἕβδομο αἰῶνα, ὅταν ἡ Λατινικὴ ἐπιρροὴ
βρισκόταν στὸ ἀποκορύφωμά της. Πρὶν ἀπὸ τὴν περίοδο αὐτή, οἱ Ὀρθόδοξοι
συγγραφεῖς διέφεραν σημαντικὰ ὡς πρὸς τὸν ἀριθμὸ τῶν μυστηρίων ποὺ
ἀνέφεραν: ὁ Ἰωάννης Δαμασκηνὸς μιλᾷ γιὰ δύο, ὁ Διονύσιος Ἀρεοπαγίτης γιὰ
ἕξι, ὁ Ἰωάσαφ, Μητροπολίτης Ἐφέσου (δέκατος πέμπτος αἰῶνας) γιὰ δέκα.
Καὶ αὐτοὶ ἀκόμηἀπὸ τοὺς Βυζαντινοὺς συγγραφεῖς ποὺ ἀναφέρουν ἑπτὰ
μυστήρια, συνήθως διαφέρουν ὡς πρὸς τὰ μυστήρια ποὺ περιλαμβάνουν στὸν
κατάλογό τους.Ἀκόμη καὶ σήμερα ὁ ἀριθμὸς ἑπτὰ δὲν παρουσιάζει ἰδιαίτερη
σημασία γιὰτὴν Ὀρθόδοξη θεολογία, ἀλλὰ χρησιμοποιεῖται κυρίως γιὰ λόγους
εὐκολίας στὴ διδασκαλία.
Ὅσων ἡ σκέψη κινεῖται στὰ τυπικὰ πλαίσια
ποὺ θέτει ὁ ὅρος «ἑπτὰμυστήρια», πρέπει νὰ προφυλαχθοῦν ἀπὸ δύο
παρανοήσεις. Κατ’ ἀρχάς, ἂν καὶ τὰ ἑπτὰ μυστήρια εἶναι ὅλα γνήσια, δὲν
διαθέτουν ὅμως τὴν ἴδια σπουδαιότητα, ἀλλ’ ὑπάρχει μία κάποια
«ἱεράρχηση» μεταξύ τους. ἩΕὐχαριστία, παραδείγματος χάριν, βρίσκεται
στὴν καρδιὰ ὅλης της χριστιανικῆς ζωῆς καὶ ἐμπειρίας, κάτι ποὺ δὲν
συμβαίνει, π.χ. μὲ τὸ Εὐχέλαιο. Τὸ Βάπτισμα καὶ ἡ Εὐχαριστία κατέχουν
μία εἰδικὴ θέση μεταξὺ τῶν ἑπτὰμυστηρίων: σύμφωνα μὲ μία φράση ποὺ
υἱοθετήθηκε στὴ Μεικτὴ ἘπιτροπὴΡουμάνων καὶ Ἀγγλικανῶν θεολόγων στὸ
Βουκουρέστι τὸ 1935, αὐτὰ τὰ δύο μυστήρια «προεξάρχουν τῶν ἄλλων θείων
μυστηρίων».
Δεύτερον, ὅταν μιλᾶμε γιὰ τὰ «ἑπτὰ
μυστήρια», δὲν πρέπει νὰ τὰἀπομονώνουμε ἀπὸ τὶς πολλὲς ἄλλες πράξεις τῆς
Ἐκκλησίας ποὺ διαθέτουν μυστηριακὸ χαρακτῆρα, καὶ οἱ ὁποῖες συμβατικὰ
ὀνομάζονται μυστηριακὲς πράξεις ἢ Ἁγιαστικὲς τελετές. Στὶς πράξεις αὐτὲς
ἀνήκει ἡ τελετὴ τῆς μοναχικῆς κουρᾶς, ὁ μεγάλος Ἁγιασμὸς τῶν
Θεοφανείων, ἡ τελετὴ τῆς ταφῆς, καὶ τὸ χρῖσμα τοῦ Μονάρχη. Σ’ ὅλες αὐτὲς
τὶς πράξεις ὑπάρχει ὁ συνδυασμὸς τοῦ ἐξωτερικοῦ, ὁρατοῦ σημείου μὲ τὴν
ἐσωτερική, πνευματικὴ χάρη. ἩὈρθόδοξη Ἐκκλησία χρησιμοποιεῖ ἐπίσης πάρα
πολλὲς εὐχές, ποὺ καὶ αὐτὲς διαθέτουν μυστηριακὸ χαρακτῆρα: εὐχὲς γιὰ
τὴν καρποφορία τοῦ σιταριοῦ, τοῦ κρασιοῦ καὶ τοῦ λαδιοῦ. Γιὰ τὰ φροῦτα,
τοὺς ἀγροὺς καὶ τὰ σπίτια. Γιὰκάθε ἀντικείμενο καὶ στοιχεῖο. Αὐτὲς οἱ
βραχύτερες εὐχὲς καὶ ἀκολουθίες εἶναι συχνὰ πολὺ πρακτικὲς καὶ πεζές:
ὑπάρχουν εὐχὲς γιὰ τὸν ἁγιασμὸ ἑνὸς αὐτοκινήτου, ἢ μίας μηχανῆς τρένου, ἢ
γιὰ τὴν ἀπομάκρυνση τῶν βλαβερῶν ζῳυφίων. Δὲν ὑπάρχει κανένας ἄκαμπτος
διαχωρισμὸς μεταξὺ μίας εὐρύτερης καὶ μίας στενότερης ἔννοιας τοῦ ὅρου
«μυστήριο»: ὁλόκληρη ἡ χριστιανικὴζωὴ πρέπει νὰ θεωρεῖται ὡς μία
ἑνότητα, ὡς ἕνα μοναδικὸ καὶ μεγάλο μυστήριο, ποὺ οἱ διάφορες πτυχὲς του
ἐκφράζονται μὲ μία μεγάλη ποικιλία πράξεων, ποὺ μερικὲς τελοῦνται μόνο
μία φορὰ στὴ ζωή μας, ἐνῷ ἄλλες ἴσως καθημερινά.
Τὰ μυστήρια εἶναι προσωπικά: εἶναι τὰ
μέσα μὲ τὰ ὁποῖα ἡ χάρη τοῦ Θεοῦμεταδίδεται στὸν κάθε χριστιανὸ κατὰ
προσωπικὸ τρόπο. Γι’ αὐτὸν τὸν λόγο στὰ περισσότερα μυστήρια τῆς
Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας, ὁ ἱερέας ἀναφέρει τὰὀνόματα τῶν παρόντων, καθὼς
τελεῖ τὸ μυστήριο. Ὅταν, παραδείγματος χάριν, προσφέρει τὴ θεία
Κοινωνία, λέει: «Μεταλαμβάνει ὁ δοῦλος τοῦ Θεοῦ… (δείνα) τὸ τίμιον Σῶμα
καὶ τὸ τίμιον Αἷμα τοῦ Κυρίου…» Ἡ κατὰ τὸ Εὐχέλαιο λέει: «Θεράπευσον,
Πάτερ, τὸν δοῦλον σου…(δείνα) ἀπὸ τὴν ἀσθένειαν τοῦσώματος καὶ ψυχῆς».
Καὶ κατὰ τὴ χειροτονία ὁ ἐπίσκοπος λέει: «Ἡ θεία χάρις,ἡ τὰ ἀσθενῆ
θεραπεύουσα καὶ τὰ ἐλλείποντα ἀναπληροῦσα, προχειρίζεται τὸν … (δείνα)».
Ἀξίζει νὰ προσέξουμε πὼς σὲ κάθε περίπτωση ὁ λειτουργὸς δὲν μιλᾷ στὸ
πρῶτο πρόσωπο, δὲν λέει. «Βαπτίζω…», «Χρίω…», «Προχειρίζομαι…». Τὰ
«μυστήρια» δὲν εἶναι δικές μας πράξεις, ἀλλὰ τοῦ Θεοῦ «ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ»,
καὶ πραγματικὸς τελετουργὸς εἶναι πάντοτε ὁ ἴδιος ὁ Χριστός. Σύμφωνα
μὲτὸν ἅγ. Ἰωάννη Χρυσόστομο, «Ὁ ἱερέας ἁπλῶς δανείζει τὴ γλῶσσα του
καὶπροσφέρει τὰ χέρια του».
Επίσκοπος Διοκλείας, Κάλλιστος Ware
